بسم الله الرحمن الرحیم
چرا سیوطی بخوانیم؟ (1)
نکات مهمی که قبل از خواندن سیوطی باید بدانیم./ این بخش: البهجه المرضیه چگونه پدید آمد؟
بسیاری از دوستان زمانی که به پایه 2 می رسند و با سیوطی مواجه می شوند دائم شکوه و شکایت می کنند و از کتاب سیوطی و متنی که در مقابل آنها قرار گرفته ابراز نارضایی دارند. حتی عده ای از طلاب عزیزی که با دغدغه های دینی و اجتماعی زیادی وارد حوزه علمیه شدند تا بتونند چیزهایی رو یاد بگیرند و از آنها برای رفع مشکلاتی که در جامعه با آن روبرو شدند استفاده کنند به محض مشاهده چنین مانعی دلسرد می شوند و گاهی حتی از حوزه به این دلیل که گمان می کنند قادر به برآوردن انتظاراتشان نیست انصراف می دهند. در این نوشتار بررسی مختصری خواهیم داشت بر روی این کتاب درسی حوزه و توصیه می کنیم اگر شما هم در مورد این کتاب با مشکل مواجه شدید یا قصد دارید آن را بخوانید ابتدا این مقاله را بخوانید و بعد تصمیم بگیرید.
ادبیات عرب یک نیاز پایه برای طلبه
یکی از نیازهای اصلی هر طلبه‌ی علوم دینی فراگیری خوب و کارآمد ادبیات عرب است. ادبیات عرب که خود شامل 6 علم فرعی صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع و لغت و همچنین فن ترجمه (بسته به زبان مقصد) می‌شود ابتدایی‌ترین و پرکاربردترین ابزار هر طلبه است. هریک از طلاب به آن مقداری که بتوانند متون عربی را بخوانند و بفهمند و به معنای دیگر یک نوشتار عربی را بخوبی درک کنند به فراگیری ادبیات عرب نیازمندند. حال جدای از این بحث که اساسا منظور از ادبیات عرب چیست؟ آن را چگونه بایستی فرا گرفت؟ و چه منابعی را به چه میزان باید بخوانیم، لازم است اجمالا بدانیم که در موضوع ادبیات عرب در حوزه و دانشگاه منابع مختلفی تالیف شده و در سال‌های مختلف آثار متعددی از علمای این علم مورد تدریس قرار گرفته است که کتاب البهجه المرضیه یکی از همین آثار است.
چرا تصمیم به نوشتن این مقاله گرفتیم؟
هریک از این آثار امتیازات و ایرادهایی دارد و اینکه آیا کتاب البهجه المرضیه سیوطی می‌تواند ما را به تسلط کافی در ادبیات عرب برساند یا خیر خود نیازمند فرصت دیگری برای بحث است تا با رویکرد نقادانه و آسیب شناسانه‌ای به مساله نگاه شود و جایگاه آن را در سیر کامل سایر کتب آموزش ادبیات عرب و علم نحو دیده و بررسی نماید؛ لکن از آنجا که در حال حاضر این کتاب جزو کتب درسی حوزه است و همچنان تدریس می‌شود و وجود نظرات مختلف پیرامون آن منجر به سردرگمی طلاب عزیز شده است، لازم دانستیم توضیحاتی را در مورد این کتاب درسی ارائه کنیم تا با دید بازتر و شناخت بیشتری به یادگیری آن وارد شوید و بتوانید از آن استفاده لازم را ببرید. البهجه المرضیه اگرچه یک کتاب نیمه استدلالی است و در یک نگاه کمال طلب ممکن است بتوانیم جایگزین‌های روان‌تر و کارآمدتری برای آن بیابیم با این حال این کتاب مزایایی نیز دارد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد. پس اگرچه البهجه المرضیه در زمان فعلی منبع مناسبی بعنوان یک کتاب درسی نمی‌تواند باشد ولی نباید مورد مذمت نیز قرار گیرد. این کتاب در زمان خود مورد توجه علمای زمان خود بوده و طبیعی است که هر اثری لازم است پس آنکه تاریخ خود را سپری کرد مورد بازبینی ، بازنویسی و تازه سازی، متناسب با نیازهای زمانه حاضر قرار گیرد. البته تمامی مشکلات به خود این کتاب به تنهایی برنمی‌گردد و سهم مهمی از ناکارآمد شدن این اثر را نابسامان بودن منابع درسی پیش از آن و اشتباهات آموزشی و تبیینی تشکیل می‌دهد. با توجه به مسائل فوق بود که تصمیم گرفتیم تحقیقات و تجربیات خود را در این زمینه بصورت چند مقاله منتشر کنیم و امیدواریم بتوانیم شما را برای پیمودن مسیری مشخص بدون تردید و دلواپسی یاری کنیم.
نگاه عالمانه، نقد منصفانه، تصمیم هوشمندانه
با بیان آنچه گفتیم می‌توانیم به این جمع بندی برسیم که در مواجهه با هر اثری بایستی نگاهی عالمانه و منصفانه داشته باشیم تا بتوانیم به خوبی آن را درک کنیم و برخورد درخور و شایسته‌ای که راهگشای پیشرفتمان باشد با آن اثر داشته باشیم. در این نوشتار به دنبال این هستیم که ببینیم اگر لازم باشد این کتاب را بخوانیم، این کتاب دارای چه مزایایی است که می‌توانیم از آن استفاده کنیم؟ آن را چگونه بخوانیم؟ و کمک کنیم تا خواننده در نهایت خود به پاسخ این سوال دست یابد که در صورت لزوم خواندن این کتاب، چرا سیوطی بخوانیم؟ برای این منظور مقاله را به دو بخش تقسیم می‌کنیم و از آنجا که سیوطی یک کتاب پر بحث در حوزه است ابتدا به معرفی تفصیلی این اثر می‌پردازیم. سپس بخش مجزایی را نیز به چگونه سیوطی بخوانیم اختصاص می‌دهیم و از آنجا که برخورد و مواجهه مبتدی و متخصص با این اثر متفاوت است و نیازمند بحث مفصلی است، در مقاله جداگانه‌ای به آن خواهیم پرداخت. در بخش اول این مقاله را به معرفی مولف و اطلاعات پیرامونی اثر می‌پردازیم و در بخش دوم قالب و محتوای سیوطی را معرفی خواهیم نمود.
البهجه المرضیه چگونه پدید آمد؟
ابتدا اجازه دهید به معرفی این کتاب بپردازیم. همان‌طور که عرض شد علمای متعددی در زمینه علم نحو کوشیده‌اند و آثار متعددی در این باره به تالیف در آمده است. یکی از این عالمان علم ادب که دست به تالیف آثار مختلفی در زمینه علم نحو زده جناب ابن مالک، محمد بن عبد الله است.
ابن مالک و سرودن الفیه
درباره وی چنین نگاشته اند: « اِبْن مالِک، ابوعبدالله جمالالدین محمد بن عبدالله بن مالک طائى جَیّانى»، نحوى، لغوى، ادیب و ناظم عصر موحدون در اندلس و اواخر عصر ایوبیان و اوایل عصر ممالیک در مصر بود. وى در سال 600 ق از قبیله طى برخاست، که پس از فتح اسلامى، به اندلس کوچیده و در حوالى قُرطُبه، اشبیلیه و مرسیه متوطن شده بودند. [1] از این مالک تالیفات چاپی و خطی بسیاری در موضوعات مورد تخصص وی به جای مانده که تعداد آنها قریب 60 اثر را شامل می‌شود. از این میان چند اثر در علم نحو شهرت بسیار یافتند: الفیه یا الخلاصه، الکافیة الشافیة، تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصد ، شواهد التوضیح و الاعلام بمثلث الکلام که همگی این آثار در مصر به چاپ رسیده و در صورت نیاز میتوانید نسخه دیجیتالی آنها را از سایت « کنسرسیوم محتوای ملی » سفارش دهید. در میان این آثار الفیه البته شهرت فراوانی دارد و چاپ آن هم امروز در هر کتاب فروشی در کشور یافت می‌شود. الخلاصه نام دیگر این اثر است. این اثر، یک اثر منظوم و هزار بیتی است که مولف در آن تلاش نموده تا یک دوره کامل نحو را به نظم درآورد و به همین خاطر هم آن را (الفیه) نامیده است.
الفیه سرایی یک شیوه رایج
خوب است این را بدانیم که در زمان او به نظم درآوردن علوم مختلف در قالب هزار بیتی که به (الفیه) شهرت داشته کاری رایج بوده و موضوعات مختلفی از علوم را شامل می‌شده. ناظمان این آثار در علمی که خود در آن تسلط داشتند چکیده و لب یک علم را در هزار بیت می‌سرودند تا به راحتی به خاطر سپرده شود. عموما هم این الفیه‌ها بعدها توسط عالمان دیگری شرح می‌َشدند. الفیه ابن مالک در ادبیات هم یکی از همین الفیه‌هاست که بعدا مورد توجه قرار می‌گیرد و توسط علمای دیگری شرح می‌شود. در حال حاضر از الفیه 4 شرح مشهور در دست است. شرح ابن طوطون، شرح ابن عقیل، شرح سیوطی و شرح ابن هشام. هرکدام از این آثار از روش و قالب خاصی در شرح خود بهره برده‌اند و سیوطی روش شرح مزجی را برگزیده است.
جلال الدین سیوطی و تصنیف البهجه المرضیه
تاریخ نگاران درباره او می‌نویسند: « حافظ جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر سیوطی شافعی از عالمان اهل سنت و مؤلف آثار بسیار در حدیث و تاریخ و علوم دیگر است. وی به سال 849 در اسیوط مصر متولد شد و از کودکی به آموختن قرآن و حدیث روی آورد. در سال 866 اولین اثر خود را تالیف کرد. او در پی تحصیل علم به مناطق زیادی مانند شام، حجاز، یمن، هند و مغرب سفر کرد و با بزرگان و استادان زیادی حشر و نشر داشت. سیوطی که شهرت زیادی در میان عالمان شیعه و سنی دارد، در موضوعات تفسیر، حدیث، فقه، ادبیات، قرائت، تاریخ و حتی طب مهارت داشت و درباره آنها کتاب نوشت. هر چند تعصب او در مذهبش جای انکار نیست لیکن عظمت علمی او نیز که بیشتر با جنبه تالیف و جمع آوری آثارش مشهود است قابل تردید نیست.» آثار او را تا 500 اثر شمرده‌اند. او که یکی از علمای پرتالیف اهل تسنن است، شاید تنها شارح الفیه است که در سایر علوم دینی نیز صاحب نظر بوده و در میان علمای اهل سنت از شهرت خاصی برخوردار است. ما در حوزه برای اولین بار نام وی را با کتاب (البهجه المرضیه) اش می‌شنویم و جالب است که این اثر تا این حد به نام خود او شهرت یافته که ما به جای البهجه المرضیه می‌گوییم سیوطی. گاهی البهجه المرضیه را النهجه المرضیه نیز می‌خوانند که دو معنای متفاوت می‌دهد. بهجه به معنای سرور و شادمانی است و نهجه به معنای روش. در ادامه قصد داریم تا این اثر را از نظر قالب و محتوا مورد بررسی قرار دهیم.
لطفا در صورتی که در مورد محتوای این مقاله سوالی دارید آن را در قسمت نظرات مطرح کنید.
------------------
پی نوشت:
------------------
نویسنده: گروه علمی و فرهنگی قانتون.
منبع: بلاگ رسمی گروه علمی فرهنگی قانتون.
حق نشر: برای گروه علمی و فرهنگی قانتون محفوظ است.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.