بسم الله الرحمن الرحیم
چرا سیوطی بخوانیم؟ (2)
نکات مهمی که قبل از خواندن سیوطی باید بدانیم./ این بخش: با البهجه المرضیه بیشتر آشنا شوید.
در قسمت قبلی از این مقاله به معرفی مولف و نحوه پدید آمدن این اثر پرداختیم. اکنون همانطور که قول داده بودیم قصد داریم با این اثر ادبی و نحوی بیشتر آشنا شویم. بنابراین در ادامه به این بحث می‌پردازیم که جلال الدین سیوطی چگونه الفیه را شرح داده؟ امتیازات قابل توجه این کتاب چیست؟ چه عواملی منجر به دشواری و پیچیدگی این اثر شده است؟ و اگر قصد خواندن این اثر را داشته باشیم چه اهدافی را می‌توانیم در آن دنبال کنیم؟ اگر مایلید پیش از خواندن کتاب سیوطی آشنایی بیشتر و بهتری با آن داشته باشید و بتوانید به خوبی از عهده آن برآیید این مقاله را دنبال کنید. پس از این بحث در مقاله دیگری چگونه سیوطی بخوانیم را بحث خواهیم کرد.
شرح مزجی چیست؟
همانطور که گفتیم کسانی که بر الفیه ابن مالک شرح نوشته‌اند هرکدام قالب خاصی را به کار برده‌اند و جناب سیوطی در شرح الفیه از قالبی استفاده کرده که شرح مزجی نامیده می‌شود. شرح مزجی به شرحی گفته می‌شود که در آن مطالب ماتن و شارح ممزوج و در هم است و شارح با حفظ تعداد و ترتیب کلمات ماتن و با اضافه کردن کلمات و عباراتی در میان کلمات او متن را به گونه ای تغییر می‌دهد که نتیجه آن شرح متن ماتن باشد. وی در این روش در انتخاب کلمات و عبارات چندان آزاد نیست؛ چراکه باید نظام جملات ماتن را تغییر دهد و با کلمات جدیدی که اضافه می‌کند جملاتی با ساختار و ترکیب جدید بسازد. شارح در شرح مزجی نباید کلمه‌ای از کلمات متن اصلی را حذف و یا حتی جابجا کند. به همین دلیل نوشتن شرح مزجی استادی و زبردستی خاصی لازم دارد که هم مستلزم تسلط بر متن ماتن و درک درست و عمیق آن است و هم نیازمند تسلط کافی بر علم لغت و ادبیات زبان نوشتار. حاصل چنین شرحی بایستی متن جدید و یکپارچه‌ای باشد و تفکیک بین متن ماتن و متن شارح به لحاظ استحکام کلام دیده نشود. مزجی بودن یک متن یکی از دلایل دشواری یک متن است و باید دانست گرچه متن مزجی جزو یکی از 4 قسم انواع متون سخت است [1] ولی همیشه هر متن مزجی پیچیدگی‌های شرح سیوطی بر الفیه را ندارد. آنچه بر دشواری شرح وی میافزاید تبدیل نمودن شعر به نثر و همزمان ممزوج نمودن شرح و متن است. همانطور که می‌دانید شاعر برای آنکه بتواند وزن و قافیه و آهنگ و مضمون و محتوا را با هم همراه نماید گاهی جای اجزای کلام را برهم می‌زند. گاهی کلمه‌ای که با اصل مطلب ارتباطی ندارد صرفا برای ایجاد آهنگ و وزن به جمله اضافه می‌کند. گاهی کلام را منقطع می‌آورد و یا دست به استفاده از آرایه‌هایی چون لف و نشر می‌زند.
شرح مزجی بودن تنها دلیل دشواری سیوطی نیست!
اگرچه در الفیه سرایی آرایه‌هایی چون جان بخشی، تمثیل و اغراق دیده نمی‌شود اما به هرحال بسیاری دیگر از ویژگی‌های یک نظم را دارد. معمولا کسی که سعی در تبدیل نظم به نثر دارد ابتدا تلاش می‌کند تا کلام را مرتب کند و فعل و فاعل و مفعول را در جای خود قرار دهد. پس اگر بعنوان مثال در شعر آمده (بازگشت این دلیر مردان شد گمان) در نثر می‌نویسیم (گمان شد این مردان دلیر بازگشتند). سپس لغات دشوار ترجمه می‌شود. پس اگر شاعر برای هماهنگی با (گاه) در آخر مصرع اول (پگاه) در پایان مصرع دوم آورده باشد در نثر بجای آن (صبح) را قرار می‌دهیم که به زبان امروزی نزدیکتر است. در مرحله آخر هم قسمت‌های منقطع و افتادگی‌ها با کلمات مناسب در متن اضافه شده و قسمت های مبهم با قید توضیحی می‌آید حال اینکه شارح الفیه در اینجا به دلیل استفاده از روش شرح مزجی امکان انجام سه مرحله اول یعنی (مرتب سازی، جایگذاری و تصحیح واژه‌ها و جمله‌ها) را نداشته و تنها به تصحیح انقطاع‌ها و اضافه کردن توضیحات پرداخته. روشن است که در نتیجه‌ی کار می‌بینیم گاهی شارح مبتدا و خبر شعر را که در صورت مرتب شدن یک جمله کامل می‌سازد به دو جمله تبدیل کرده و ببا اضافه کردن مبتدا به خبر که مقدم شده جمله‌ای ساخته و مبتدا را که در آخر آمده بود تا وزن شعری ایجاد شود با اضافه کردن خبری تبدیل به جمله دیگری کرده است. به این دلیل بار دیگر بر پیچیدگی و دشواری متن نهایی افزوده می‌شود.
ما به درستی نمی‌دانیم سیوطی چرا این روش را برای شرح الفیه برگزیده و ممکن است با مطالعه دقیق‌تر این اثر علت آن را بیابیم؛ ولی آن چه به وضوح روشن است اینکه انتخاب این روش همزمان دو محدودیت فوق را تاکنون ایجاد نموده است. با این حال دشواری و پیچیدگی متن سیوطی منحصر به دو دلیل فوق نیست. محدویت سومی هم وجود دارد که به مزجی بودن شرح مرتبط نمی‌شود و آن اینکه جلال الدین سیوطی در شرح خود تلاش فراوان می‌کند تا نظر خود را دخالت ندهد و الفیه ابن مالک را با بهره‌گیری از آثار دیگر خود او و براساس نظریات نحویش شرح دهد. سیوطی در تمام شرح خود به این امر وفادار می‌ماند و الفیه ابن مالک را چنان شرح می‌نماید که خود او معتقد به آن بوده است. این نوع وفاداری از اصول مهم در شرح و توضیح یک اثر است و واضح است که وظیفه شارح تبیین درست نظریات مصنف است و نه دخالت دادن نظر خود و نسبت دادن آن به مصنف و اگر غیر از این شد آن را تحریر می‌نامند نه شرح. کنار هم قرار گرفتن این سه ویژگی نتیجه‌ای با پیچیدگی مخصوص به خود آفریده است که بعنوان مثال در کتابی مانند الروضه البهیه که شرح اللمعه الدمشقیه است با وجود استفاده از قالب مزجی دیده نمی‌شود. وفاداری به نظر مصنف موجب می‌شود تا جایی که نظر وی با سایر نظریات قابل جمع نیست شارح رو به توجیه و استدلال بیاورد و برای ترجیح خود راه حلی منطقی بیابد که ابن خود باعث سنگین‌تر شدن حجم مطالب این شرح و پیچیده‌تر شدن آن می‌شود.
سه دلیل پیچیدگی شرح سیوطی بر الفیه به طور خلاصه:
- تبدیل شعر به نثر به گونه ای که نثر شرح همان شعر باشد.
- استفاده از قالب مزجی که در آن شارح باید متن شرح را در میان کلمات مولف قرار دهد به نحوی که متنی با جملات جدید و کلمات و لغات ماتن بسازد.
- تقید شارح برای شرح متن براساس دیگر آثار همان مولف و مطابق با نظریات خود او.
آیا شرح سیوطی یک متن دشوار و غیر قابل فهم است؟
با توضیحاتی که درباره شرح سیوطی آوردیم این گمان پیش می‌آید که البهجه المرضیه یک کتاب بسیار دشوار است که تنها عالمان علم نحو و متخصصان فن و اهل دقت و فهم از عهده درک محتوای آن بر می‌آیند. در اینجا باید بدانیم که اگرچه البهجه المرضیه یک شرح مزجی دشوار نسبت به آثار هم دوره خود است ولی غیر قابل خواندن و غیر قابل فهم هم نیست. شارح خود عالم علم نحو است و با تسلط کافی و دقت بسیاری شرحی لطیف و قابل فهم و اثری نفیس آفریده که تسلط و تبهر شارح در آن به خوبی منعکس گردیده است. بنابراین اگر مبتدی به خوبی مهمات علم نحو را پیشتر فرا گرفته باشد و بر خواندن متن عربی مسلط شده باشد با چند هفته کمک استاد به روش نگارش شارح مسلط می‌شود و اصطلاحا کلید فهم سیوطی را به دست می‌آورد. از این به بعد به کمک یک لغتنامه و یک شرح روان از الفیه برای تطبیق مطالب در قسمت‌های دشوار به خوبی می‌تواند از عهده فهم این کتاب برآید. البته هنوز مشکل وقت گیر بودن فهم سیوطی به جای خود باقی است که در این مورد در مقالات بعدی بیشتر سخن خواهیم گفت. در اینجا یادآوری می‌کنم که یکی از اشکالات مهم در برخورد ناکام و ناموفق با شرح سیوطی سپری نکردن مقدمات آن است. یعنی عدم تسلط بر اهم موضوعات و مسائل علم نحو که در کتاب‌هایی چون هدایه و صمدیه به آن پرداخته می‌شود و ناتوانی در متن خوانی متون عربی؛ به طوری که طلاب مقدمات در سال اول اغلب از عهده تجزیه، ترکیب و ترجمه متن روان و ساده‌ای چون هدایه بر نمی‌آیند و این اشکال هم مربوط به نامناسب بودن کتاب درسی است، هم مربوط به استاد و هم ناشی از کم‌کاری‌های فراوان طلبه‌ی پایه اول. البته اگر هدف از فراگیری علم نحو به طور روشن‌تری تبیین شود و به جای میل و فشار و ایجاد بی‌رغبتی، انگیزه و هدف همزمان در وی ایجاد شود بخش عمده‌ای از مشکل رفع می‌شود. مابقی هم مربوط به ضعف در برنامه ریزی، مدیریت برنامه، بی ارادگی و کامل نشدن دوران بلوغ فکری طلبه جدیدالورود است که با مشاوره‌ی به موقع و مقداری کمک رساندن به وی در صورتی که طلبه جدیدالورود در انتخاب مسیر خود جدی باشد تا حد زیادی حل خواهد شد.
فایده خواندن شرح سیوطی برای ما چیست؟
پاسخ این سوال با توجه به تمام آنچه که تاکنون گفتیم بستگی زیادی به هدف و انگیزه شما دارد و پاسخ این سوال که شما چرا نحو می‌خوانید و قصد دارید نحو را چگونه و از چه منابعی بیاموزید تاثیر مستقیمی بر پاسخ این سوال خواهد گذاشت. در اینجا پاسخ این سوال را از این رو که شرح سیوطی در سیر کتب درسی حوزه قرار دارد طرح می‌کنیم و تلاش می‌کنیم تا شما بتوانید اکنون که ناچار به گذراندن این واحد درسی هستید برخوردی معقول و هدفمند در مواجهه با این کتاب داشته باشید. بسیار خوب! می‌دانیم که ما به طور معمول در سیر کتب نحوی در حوزه پس از گذراندن نحو مقدماتی که کلیات و مختصری از علم نحو به زبان فارسی را در بردارد کتاب هدایه و سپس صمدیه را پشت سر می‌گذاریم. هدایه مختصر و روان است. پیچیدگی‌ها و استدلال‌ها در آن بیان نشده و نظم بسیار زیبایی دارد. صمدیه موجز و مختصر ولی پر محتواست و کمی پیچیده است؛ ولی هنوز جزئیات و دقایق نحوی باقی مانده است. پس کتاب دیگری هم لازم است تا آموخته‌های نحوی را تکمیل کند. فراگیری مابقی جزئیات تا امروز به البهجه المرضیه واگذار شده است. البهجه المرضیه را می‌توان یک دوره کامل علم نحو دانست؛ گرچه تمام مطالب آن الزاما کاربردی نیست. از سوی دیگر نحو یک علم مهارتی است که نیاز به تمرین و تکرار فراوان دارد تا تسط برآن حاصل شود. تمرین از طریق تلاش برای تجزیه، ترکیب، ترجمه و فهم متون عربی حاصل می‌شود و باید از مراحل ساده‌تری آغاز و به متون پیچیده و دشواری ختم شود که تسلط لازم را برای ما فراهم آورد.
کتاب سیوطی هر 2 ویژگی را دارد و علاوه بر آموزش یک دوره کامل علم نحو، به ما یک کارگاه تمرین علم نحو نیز ارائه می‌کند. آشنایی با اختلاف نظر و اشکال و جواب هم هدف دیگری است که در سیوطی دنبال می‌شود و ما را در دروس سال‌های بعد و برداشتن گام‌های اجتهاد یاری می‌بخشد. پس اولین هدفی که می‌تواند مورد توجه ما قرار گیرد این است که یک دوره نحو را با دقت و جزئیات به طور کامل بیاموزیم. بسیاری از مطالب نحوی سیوطی ممکن به این زودی نیازمان نشود ولی دانستن آنها کمک فراوانی به درک درست یک متن عربی خواهد نمود. امتیاز شرح سیوطی این است که بر الفیه نوشته شده و به لحاظ تاریخی الفیه یکی از جامع‌ترین و لطیف ترین منابع دست اولی علم نحو است که به دست ما رسیده.
در خواندن شرح سیوطی به دنبال چه هدفی باشیم؟
پس خواندن البهجه المرضیه از یک سو به ما آشنایی کافی با تمامی مباحث نحوی خواهد بخشید و از سوی دیگر ما را به یک منبع دست اولی در علم نحو متصل خواهد نمود. هدف دوم استفاده از یک متن پیچیده و دشوار برای یافتن تسلط کافی بر متون عربی است. برای کسی که قصد مواجهه با منابع اصلی، کتب مرجع و آثار گذشتگان را دارد بسیار مهم است که بر فهم بیش از یک متن ساده عربی تسلط داشته باشد. البهجه المرضیه در حالی که ممکن است در نگاه اول در چشم فراگیر مبتدی تنها یک واحد درسی اجباری باشد ولی فرصت خوبی را برای تمرین ایجاد می‌کند. در حوزه رایج است که دائما به نوآموز می‌گویند اگر می‌خواهی خوب به متن خوانی مسلط شوی باید با متن کشتی بگیری. حرف بسیار خوب و درستی است. تسلط به یک زبان بیگانه نیازمند ارتباط دائمی با آن زبان است. اگر بخواهیم زبان دیگری را چون زبان مادری خود به خوبی متوجه شویم بایستی با آن مانوس شویم و برای فهم آن تلاشی پیوسته را بکار بندیم. ما برای آنکه بخوبی تمامی متون فارسی را بخوانیم به طور معمول حدود 6 سال صرف تمرین و یادگیری می‌کنیم و حال نباید انتظار داشته باشیم که فقط با چند ساعت کلاس در روز، پس از یکی دو سال بتوانیم خوب عربی بخوانیم. شما برای فهم خوب و دقیق یک متن عربی حداقل لازم است بر سه علم صرف، نحو و لغت به ترتیب مسلط شوید. در شرح سیوطی فرصت خوبی در اختیار دارید تا هر سه مهارت را با هم تمرین کنید و همزمان متن درسی خود را هم بخوانید و علاوه بر تمرین و تسلط بر این 3 مهارت، یک دوره نحو بخوانید و همچنین برای امتحانات پایانی هم آماده شوید. اگر وقت زیادی ندارید اکنون که ناچار به خواندن سیوطی هستید هر سه کار را یکی کنید و بی هدف به سراغ این کتاب نروید. اگر حوصله کردید و وقت اضافه‌ای در اختیار داشتید توصیه می‌کنم به روش اشکال و جواب‌ها در سیوطی هم دقت کنید. آشنایی با شیوه اشکال و جواب در آینده به شما کمک فراوانی در مباحث کلام و اصول و فقه و فلسفه خواهد کرد.
اما اکنون نگاهی هم به محتوای شرح سیوطی خواهیم انداخت.
اقسام محتوا در شرح سیوطی
متن البهجه المرضیه سیوطی را به لحاظ محتوایی که در بر دارد می‌توان به سه گروه تقسیم کرد که به ذکر اجمالی آن اکتفا می‌کنیم.
- اول: آنچه در علم نحو در آن اجماع وجود دارد و همه یا اکثر علمای علم نحو بر آن اتفاق نظر دارند.
- دوم: بیان اختلاف دیدگاه‌های ابن مالک با سایر علمای نحو و یا بیان اختلاف نظرها و بیان نظری که ابن مالک آن را قبول دارد.
- سوم: اشکال و جواب‌ها و رد و اثبات‌ها که گاه بر سر یک مسئله با ارزش علمی مشخص صورت می‌گیرد و گاه بر سر مسائلی که فاقد اعتبار علمی هستند مطرح می‌شود.
در اینجا ممکن است گمان کنیم که پرداختن به یادگیری برخی از مواردی که ذکر شد، جز اتلاف وقت ثمره‌ی دیگری برای ما ندارد اما واقعیت چیزی جز این است؛ چراکه صاحب نظر شدن در علوم و در گام اول در ادبیات عرب نیازمند آشنایی با نظرات مطرح در این علم و روش اشکال و جواب و استدلال در آن برای انتخاب نظر قوی‌تر و معتبرتر است. این آمادگی می‌بایست به آرامی و به مرور زمان ایجاد شود و با توجه به اینکه کتاب (مغنی الادیب) همچنان به عنوان یک کتاب درسی عمومی تدریس می‌شود و با توجه به اینکه شیوه آن اجتهادی و مبتنی بر استدلال و اشکال و جواب است توجه به این ویژگی سیوطی کمک زیادی به ما می‌کند تا در سال بعد و حتی در سال‌های بعدی که به فقه و اصول وارد می‌شویم، شیوه اشکال و جواب را بدانیم.
اهداف مورد توجه در خواندن شرح سیوطی
در پایان در یک نگاه اهدافی را که در سیوطی می‌تواند به ترتیب اولویت مورد توجه باشد با هم مرور می‌کنیم:
- آشنایی با یک دوره مشروح و مفصل علم نحو.
- تمرین کاربردی علم نحو.
- آشنایی با شیوه فهم متون مزجی بعنوان یکی از 4 نوع رایج متون سخت.
- آشنایی با شیوه اشکال و جواب و استدلال به صورت اجتهادی و افزایش دقت فهم مطلب.
- آشنایی با نظرات نحوی این مالک و وجه اختلاف آن با سایر علمای علم نحو.
در مورد اهداف اول و آخر از خواندن کل کتاب ناگزیریم؛ اما در سایر اهداف نیازی به خواندن یک دورِ کامل کتاب سیوطی نیست؛ بلکه به همان اندازه که مهارت مورد نظر حاصل شود کفایت می‌کند و از این جهت به خود شما بستگی دارد که در طی چه مدت به این آمادگی دست خواهید یافت. برای روشن‌تر شدن چگونگی تحقق این اهداف توضیحاتی را طی مقالات بعدی ارائه خواهیم کرد.
لطفا در صورتی که در مورد محتوای این مقاله سوالی دارید آن را در قسمت نظرات مطرح کنید.
------------------
پی نوشت:
- 3 نوع دیگر عبارتند از: متون موجز که دشواری آن بخاطر اختصار و اجمال آن است، متون دشوار از نظر لغات و واژه‌های متن، متون دشوار از نظر مفهوم.
------------------
نویسنده: گروه علمی و فرهنگی قانتون.
منبع: بلاگ رسمی گروه علمی فرهنگی قانتون.
حق نشر: برای گروه علمی و فرهنگی قانتون محفوظ است.