بسم الله الرحمن الرحیم
چگونه سیوطی بخوانیم؟ (1)
نکات مهمی که قبل از خواندن سیوطی باید بدانیم/ این بخش: سیوطی کاربردی
در دو مقاله ای که پیشتر در مورد کتاب (البهجه المرضیه فی شرح الفیه) منتشر کردیم به بیان این مطلب پرداختیم که کتاب منظوم الفیه چه جایگاهی در میان کتب نحوی دارد و اینکه سیوطی چگونه به شرح این کتاب پرداخته است. سپس به دلایل دشواری متن این کتاب پرداختیم و متذکر شدیم که فراگیری کتاب البهجه المرضیه کاری دشوار و غیر ممکن نیست. بلکه اگر به اصول صحیح خواندن این کتاب توجه کنیم و مقدمات فراگیری آن را سپری کنیم به خوبی از عهده آن برمیآییم. همچنین یادآور شدیم در عین آنکه ممکن است بتوانیم منابع بهتری برای یادگیری نحو بجای این کتاب پیدا کنیم، در عین حال شرح سیوطی کتابی بیهوده و فایده نیست. بلکه فوایدی هم در خواندن آن نهفته است که بسته به اینکه چه کسی و چرا به این کتاب رجوع میکند میتواند مورد توجه باشد. در این مقاله به بررسی بیشتر چگونه سیوطی بخوانیم میپردازیم و گمان میکنیم پس از دانستن اطلاعاتی که تاکنون در مورد سیوطی ارائه کردیم این مساله که چگونه این کتاب را بخوانیم تا بتوانیم از آن بیشترین استفاده را ببریم بحثی ضروری است. میدانم که بسیاری از طلاب مبتدی که تازه قصد ورود به مباحث این کتاب را دارند به دنبال چنین راهنمایی میگردند. بخصوص اینکه مدتی است واحد درسی شرح ابن عقیل نیز بعنوان یک واحد درسی اختیاری به جای شرح سیوطی به محتوای آموزشی پایه 2 اضافه شده و معمولا طلاب پایه 1 که تازه به سال دوم وارد شدهاند میپرسند کدام را بخوانیم؟ شرح سیوطی یا شرح ابن عقیل. البته برای روشن شدن پاسخ این سوال نیازمند نگارش مقالهی مستقلی هستیم تا به طور کامل به مقایسه این دو شرح بپردازیم که در آینده به آن خواهیم پرداخت. در حال حاضر ببینیم چگونه میتوانیم غول سیوطی را راحت ببلعیم.
آیا شما طلبه پایه دوم هستید؟
بحث را از فراگیر مبتدی آغاز میکنیم و اولویت را به شما طلاب پایه 2 حوزه میدهیم؛ چون میدانیم بیش از بقیه عجله دارید و میخواهید بدانید تا بتوانید تصمیم بگیرید. پس بدون معطلی به سراغ اصل مطلب میرویم.
مقدمات سیوطی را خوب بخوانید
اولین نکتهای که لازم است در مورد سیر فراگیری علم نحو بدانید این است که شما اگر با موفقیت و تسلط کافی هدایه و صمدیه را در سال اول خوانده باشید و در کنار یادگیری این دو کتاب، یعنی پس از گذراندن نحو مقدماتی، تجزیه و ترکیب و متن خوانی عربی را با یک متن ساده و روان تمرین کرده باشید باید به شما تبریک بگوییم؛ چون کاملا برای یادگیری کتاب سیوطی آمادهاید. اگر این مقاله را در سال اول طلبگی خود میخوانید حتما به این نکتهای که عرض شد توجه کنید. فرصت تعطیلات نوروز و تابستان هم فرصت بسیاری خوبی برای دوره کردن و تمرین کردن است. به هیچ وجه این فرصت را از دست ندهید تا بتوانید با آمادگی کامل به سراغ شرح سیوطی بروید. البته در برخی مدارس مدتی است که کتاب هدایه از سیر دروس آموزشی حذف شده. در این صورت در فرصتهایی که در اختیار دارید به کمک استاد خود یا یکی از طلاب مسلط به ادبیات این کتاب را بخوانید. هدایه نه تنها مقدمه فهم سیوطی است بلکه بدون آن ممکن است در یادگیری کتاب صمدیه هم با مشکل مواجه شوید.
نگهداری مهمتر و دشوارتر از فراگیری
نکتهای که لازم است حتما بدانید این است که شما در ابتدای فراگیری زبان عربی هستید و نباید بین زمانهای مطالعه و تمرین شما فاصله وجود داشته باشد. زبان بسیار فرار است و تا زمانی که تسلط کافی به آن نیافتهاید حتما ساعتی را در روزهای تعطیل و اوقات بیکاری خود به تمرین و مطالعه متن عربی اختصاص دهید. اگر بخواهید بین روزهای مطالعه و تمرین خود فاصله بیاندازید بخش زیادی از مطالب را از یاد میبرید و در بسیاری از موارد چون دقیقا نمیدانید چه چیزی را بخاطر دارید و کدام قسمت را فراموش کردید یا برخی از مطالب در ذهنتان با برخی دیگر مخلوط شده و سازمان مطالب به هم ریخته ناچار خواهید شد مرور کتابهای خود را از ابتدا آغاز کنید. شما باید بدانید که چنین فرصتی را به هیچ وجه در اختیار ندارید. علاوه بر این تکرارهای بیمورد اغلب باعث خستگی و دالزدگی خواهد شد و انگیزه شما برای تدام فراگیری را از بین خواهد برد. این خستگی و دلزدگی نه تنها در فراگیری دروس ادبیات در طول سال دوم و سوم با شماست بلکه بر روی سایر دروس شما هم اثر خواهد گذاشت. به همین خاطر است که میگوییم نگهداری مهمتر و دشوارتر از فراگیری است. این نکته را خوب بخاطر بسپارید و بدانید که برای بلعیدن شرح سیوطی حتما به آن نیاز خواهید داشت.
کاربردی بخوانید نه تحلیلی
همانطور که میدانید شرح سیوطی در نوع خود یک دوره نحو نیمه استدلالی است. منظور از نیمه استدلالی آن است که شارح مطالب نحوی را در بسیاری از موارد شرح میکند و در برخی از موارد تلاش میکند تا مساله را تحلیل کند و برای قاعدهای که بیان کرده مقدمات و دلایلی میآورد که این قاعده از آن استنتاج و اثبات میشود. گاهی هم قواعد کلی برای حل مسائل جزئی کارآمد نیست و مصنف یا شارح سعی میکند تا تعارض یا نقص پیش آمده را به گونهای رفع یا توجیه کند. برای مبتدی هیچ یک از این مطالب کاربردی نیست. بلکه تنها تلاش برای یک جدال نحوی و اجتهاد در نحو است. مبتدی در این حد به نحو نیاز دارد که به خوبی از عهده فهم یک متن عربی برآید و لطایف و ظرایف آن متن را درک کند. دفاع از قواعد نحوی وظیفه مبتدی نیست. وظیفه او یادگیری مهارتی برای فهم دقیق و صحیح یک متن عربی است[1]. این نکته مهم است که بدانیم توجیه کردن قواعد و یا استدلال آوردن برای اثبات آنها نه تنها وظیفه مبتدی نیست بلکه چنین توانایی و تسلطی هم هنوز در او پدید نیامده تا بخواهد هم پای یک عالم نحوی که عمر خویش را در این راه صرف نموده با ادبیات عرب برخوردی تحلیلی و اجتهادی داشته باشد. این را هم اضافه کنم که در حوزه اکثریت طلاب نیازی به فراگیری اجتهادی ادبیات عرب ندارند و چنین فرصت و زمانی هم در اختیار ایشان نیست. نیازهایی که یک طلبه میبایست خود را برای رفع آنها آماده کنند عموما در حوزه فقه و کلام و فلسفه و عرفان متمرکز شده و هرچه سریعتر یک طلبه بتواند به این علوم ورود پیدا کند هم دچار کوفتگی و کسالت درسی نمیشود و هم انرژی جوانی را در راه رفع نیازها و پاسخگویی هزینه کرده و بعدا پشیمان نخواهد شد.
منظور از کاربردی خواندن نحو چیست؟
وقتی میگوییم کاربردی این به ذهن میرسد که کتابهای نحوی باید تمرین داشته باشد و یا استاد به ما مشق شب بدهد تا وقتی درس تمام شد ما شروع به حل کردن این جداول و تمارین کنیم و فردا به استاد تحویل بدهیم یا اینکه دائما متونی را تجزیه و ترکیب کنیم و نقش هر کلمه را در زیر آن بنویسیم. این تمرین کاربردی است و نه خواندن کاربردی. نگاه کاربردی یک نگرش است. وقتی میگوییم کاربردی بخوانیم یعنی طلبه وقتی با سیل مباحث یک علم مواجه میشود باید قدرت تفکیک و تحلیل داشته باشد. هرچه میآموزد به خود بگوید: خب! این کجا به دردم میخورد. چه ثمره و فایدهای دارد؟ بعد به دنبال پاسخ این سوال باشد و از استاد بخواهد او را راهنمایی کند. اگر قانع نشد تحقیق کند. پرسش کند. دقت کند. تا سرانجام بفهمد اگر این مطلب را بداند و روی یادگیری آن وقت بگذارد آیا ثمره و فایده آن را خواهد دید یا نه. یکی از اشکالات عمدهای که در آموزش فعلی و روشهای سنتی مرسوم وجود دارد تفکیک نکردن بین همین دو مطلب است. ما خود از نزدیک در سفرهایی که به قم و اصفهان داشتیم و در دیدارهایی که با مجتهدین فقهی انجام میدادیم از ایشان میپرسیدیم چه مقدار صرف و نحو بخوانیم. غالبا به ما میگفتند برخی از این موارد ارزش علمی ندارد و لازم نیست به آنها بپردازید. آن کسی که در قله فقاهت و اجتهاد ایستاده اینطور میگوید. شما دیدید در سخنان رهبری در مورد طرح تحول هم همین مساله در مورد ادبیات عرب مطرح شد. عقل انسان هم حکم میکند پیش از آنکه عمر و جوانی خویش را در راهی هزینه کند به ثمره و فایده آن بیاندیشد و سود و زیان را مقایسه کند و اگر فایدهای در آن نیست یا زیانش بیش از سودش است آن را ترک کند. به طلاب مبتدی توصیه اکید میکنیم با این نگاه به فراگیری ادبیات به ویژه در دو کتاب شرح سیوطی و شرح ابن عقیل و بعدا مغنی مشغول شوند و مراقب این مسالهای که متذکر آن شدیم باشند.
چگونه بدانیم کدام مطلب کاربردی است؟
یک راه پاسخ به این سوال، پاسخ کلی است. یعنی یک فیلتر مشخص کنیم و بگویم هرچه غیر از اینها بود عمدتا کاربردی است. این همان کاری است که ما در اینجا کردیم و گفتیم استدلالهای یک قاعده، جدالهای نحوی، اشکال و جوابها، توجیهات، قیاسها و قیل و قالها مناسب فراگیر مبتدی نیستند و باید از این مباحث در طول فراگیری اجتناب کند. راه دیگر برخورد جزئی است. یعنی شما به سراغ فردی با تجربه مانند یک استاد مسلط ادبیات بروید و در هر بحثی از او سوال کنید: چه مقدار از مباحث فاعل در این کتاب کاربردی است و از وی بخواهید تا در طول درس مباحث مهم و کاربردی را برای شما مشخص کند تا شما روی آنها تمرکز کنید. این راه همیشه در دسترس نیست و برای بسیاری از طلاب چنین امکانی وجود ندارد. بخصوص اینکه گاها برخی از اساتید بدلیل انس و تسلطی که به یک کتاب دارند سعی میکنند به گونهای از آن دفاع کنند که در چشم نوآموز عیبها و ضعفها دیده نشود. این یک برخورد آسیبزا با کتاب درسی است که قدرت نقادی و برخورد عالمانه و اندیشمندانه با متن درسی را از نوآموز سلب میکند.
مطالب کاربردی را کشف و ضبط کنید.
بهترین راه دست به کار شدن خود شماست. یک متن ساده عربی انتخاب کنید و هر روز پس از آنکه درس آن روز را مطالعه کردید متن منتخب خود را باز کنید و سعی کنید آنچه از قواعد و اصول نحوی را که امروز فرا گرفتید در متن بیابید و پیاده کنید. به مرور خودتان متوجه میشوید کدام مباحث کاربردی هستند و برای فهم متن به شما کمک میکنند و کدام مباحث ثمره عملی ندارند. پس از کشف این نکات حتما مطالب کاربردی را در جزوه جداگانهای جمعآوری کنید. به این جزوه در آینده برای مرور مطالب نحوی احتیاج خواهید داشت. بعدا در طول تمرینها متوجه میشوید که برخی از مطالبی که در نحو آموختهاید بسیار پرکاربرد و مبتلابه هستند. این مطالب را هم در جزوهی خود تفکیک کنید تا در صورت نیاز فورا به آنها دسترسی داشته باشید. در مقاله بعدی نکات تکمیلی در خواندن سیوطی را بیان خواهیم کرد.
لطفا در صورتی که در مورد محتوای این مقاله سوالی دارید آن را در قسمت نظرات مطرح کنید.
------------------
پی نوشت:
- این متن گاهی یک متن فصیح است، مانند قرآن کریم یا روایتی که نقل به الفاظ شده باشد و نه نقل به مضمون. گاهی هم یک غیر فصیح است. مانند بسیاری از تالیفات مولفین و علمای گذشته. مواجهه با این دو نوع از متن کاملا برابر و یکسان نیست و در فهم و درک متون فصیح ظرایف و دقایق و استحکاماتی هست که در غالب متون غیر فصیح وجود ندارد و در مابقی آنها هم به حد یک متن فصیح هرگز نمیرسد.
------------------
نویسنده: گروه علمی و فرهنگی قانتون.
منبع: بلاگ رسمی گروه علمی فرهنگی قانتون.
حق نشر: برای گروه علمی و فرهنگی قانتون محفوظ است